«سمن»ها ستون جامعه ی مدنی

تهران-ایرنا-سازمان های مردم نهاد (سمن) را که مدیریت غیردولتی و مشارکت مردمی از ویژگی های اصلی آنهاست، می توان جوهره و ستون اصلی جامعه ی مدنی دانست.

سازمان های مردم نهاد و غیردولتی (NGO) به سازمان هایی گفته می شود که بر اساس مشارکت و مدیریت مردمی و غیردولتی اداره می شوند و ارایه ی خدمات و پیگیری اهداف عام المنفعه را در دستور کار دارند.
از آنجا که امروزه به دلیل گسترش معضل ها و پیچیدگی های ناشی از دنیای جدید دیگر دولت ها حتی اگر هم بخواهند نیز نمی توانند از پس حل تمام چالش ها در جامعه بر آیند، مردم می توانند در کنار دولت به نقش آفرینی در راستای کمک به رفع معضل های موجود در عرصه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی، محیط زیستی و حتی اقتصادی بپردازند.
کمک به شکل گیری سازمان های مردم نهاد و ایجاد بسترهای لازم جهت تسهیل این فرایند، در کنار ایجاد همبستگی میان مردم و پذیرش نقش اجتماعی از سوی تک تک افراد در یک جامعه، می تواند تا حد زیادی بار سنگین حل معضل های موجود در جامعه را نیز از دوش دولت بردارد.
گسترش سازمان های مردم نهاد همچنین به شگل گیری هویت های جمعی کمک می کند و هویت در جامعه های امروزی را که بیش از هر زمان دیگر به هویت خانوادگی خلاصه شده است به هویت های بزرگتری تبدیل خواهد کرد. شکل گیری این فرایند در مهمترین کارکرد خود به افزایش حس مسوولیت پذیری افراد در قبال جامعه و همنوعان منجر خواهد شد.
از این رو با توجه به اهمیت فعالیت سازمان های مردم نهاد به عنوان بخش مهمی از جامعه ی مدنی، دولت یازدهم نیز از ابتدای شکل گیری خود تاکنون، بر اهمیت پرورش سازمان های مردم نهاد در ایران تاکید داشته است. در همین چارچوب بر اساس اخبار و گزارش های مختلف قرار است در آینده یی نزدیک «حسن روحانی» رییس جمهوری کشورمان نشست مشترکی را با نمایندگان سازمان ها و تشکل های مردم نهاد برگزار کند. «مرتضی میر باقری» قایم مقام وزیر کشور در امور اجتماعی و فرهنگی چندی پیش اعلام کرد که برگزاری نشست رییس جمهوری با سازمان های مردم نهاد در اولویت کاری این وزارتخانه قرار دارد.
«حسن روحانی» رییس جمهوری دی ماه پارسال در نشستی با استانداران کشور سخنان مهمی را در ارتباط با اهمیت سازمان های مردم نهاد مطرح کرد. وی خطاب به همه ی سازمان ها، نهاها و استانداران گفت: هر کاری را به مردم واگذار کنید….شما بدانید از مردم باید استمداد کنید؛ مردم باید به صحنه بیایند؛ دولت بویژه در مسایل آسیب های اجتماعی، اقتصادی و سیاست داخلی به مردم نیاز دارد؛ در سیاست خارجی هم اگر حمایت مردم نباشد، کاری نمی شود کرد؛ با حمایت مردم امکان پذیر است. در امنیت هم از مردم امنیت را بخواهید؛ در شرق یا غرب کشور این مردم اند که باید امنیت را برقرار کنند.
*** اهمیت سازمان های مردم نهاد
نهادهای مدنی از جمله سازمان های مردم نهاد در جوامع امروزی از اهمیت وی‍ژه یی برخوردارند. وجود اینگونه نهادها و توجه به ایجاد بسترهایی جهت تسهیل فعالیت آنها، از لوازم جامعه ی مدنی به شمار می رود؛ جامعه یی که در آن افراد به واسطه ی شناخت حقوق و وظایف خود به نقش آفرینی مثبت می پردازند و در این نقش آفرینی به یکدیگر پیوند می خورند و زنجیره وار متصل می شوند.
«سعید معید فر» استاد بازنشسته ی جامعه شناسی دانشگاه تهران، در همین ارتباط در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا اظهار داشت: ما در جامعه یی زندگی می کنیم که به طور عمده تنها یک نهاد اجتماعی در آن فعال است و همه یا به عنوان فرزند یا به عنوان والدین عضو آن هستند. بیرون از خانواده انسان ها به هیچ کجا وصل نیستند. اینجاست که می توان به اهمیت نهادهای مدنی در جامعه ی جدید پی برد؛ نهادهایی که با ایجاد فرایندهای گروهی می توانند انسان هایی را که از عرصه ی خانواده بیرون آمده اند و وارد جامعه ی بزرگ تر شهری و کشوری می شوند به هم متصل کنند. این نهادها با ایجاد احساس با هم بودن، نقش آفرین بودن، مسوولیت در مقابل دیگران و ایجاد حس داشتن سرنوشت مشترک، تکالیف و حقوق شهروندی را موجب می شوند. این نقشی است که امروزه نهادهای اجتماعی و نهادهای مدنی در نبود هویت ها یا فرایندهای اجتماعی گذشته مانند خویشاوندی، قوم، طایفه یا قبیله ایفا می کنند.
*** موانع پیش روی سازمان های مردم نهاد
اگر چه با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید بحث ها در خصوص اهمیت سازمان های مردم نهاد و فعالیت هایشان بیشتر شده است، اما بر هیچکس پوشیده نیست که تا پیش از این و طی سال های گذشته در سایه ی بی توجهی های دولت به فعالیت های نهادهای مدنی، سازمان های مردم نهاد با چالش های بسیار زیادی رو به رو بوده اند.
سعید معیدفر در توضیح اینگونه موانع خاطر نشان کرد: تلقی حکومت ها در کشورهای در حال توسعه این است که انسان فقط موجودی است که اجتماعی بودن آن به عنوان یک ابزار برای تحقق نیازها و هدف های دیگرش است؛ در حالی که اینطور نیست، بلکه اجتماعی بودن انسان هدف است و اصل بقای انسان به اجتماعی بودن است و اگر این مساله را از انسان دریغ کنیم او را کشته ایم. رگ حیات انسان در فرایندهای گروهی و ارتباطی است.
این جامعه شناس افزود: باید دولتمردان متوجه این موضوع بشوند که انسان بیش از خانواده نیازمند آن است که در حوزه های دیگر حتی در فعالیت های مذهبی نیز عضویت و شراکت داشته باشد. به عنوان مثال روزگاری مسجدکانونی بود که در آن مردم دور هم جمع می شدند و به فعالیت های اجتماعی و مذهبی می پرداختند؛ طی سال های گذشته اما برخی نگاه ها و جریان ها در دولت در فعالیت مسجدها هم دخالت و آنها را نیز دولتی می کرد.
«خسرو منصوریان» بنیانگذار و عضو هیات امنای دو انجمن «حمایت و یاری آسیب دیدگان اجتماعی» (احیای ارزش) و «حمایت از کودکان و نوجوانان» (توان یاب) نیز در خصوص موانع پیش روی فعالیت سازمان های مردم نهاد در کشور گله هایی را مطرح کرد.
وی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا گفت: گاهی موانع دولتی وجود دارد. به عنوان مثال مجوز دو نهاد حمایتی که ما تاسیس کرده ایم و در منزل شخصی هیات موسس قرار دارد و بر روی تابلوی آن نوشته ایم خدمات صد در صد رایگان برای کودکان جسمی- حرکتی از بدو تولد تا شانزده سالگی، چند سال است که از سوی نهادهای مسوول تمدید نشده است و زمانی که علت این امر را می پرسیم هم پاسخی دریافت نمی کنیم.
منصوریان در ادامه افزود: این ساختمان نزدیک به 20 میلیارد تومان می ارزد و موسس می تواند این خانه را اجاره داده و با پولش در بهترین نقاط جهان زندگی کند، ولی این کار را نکرده و به جای آن این مکان را در اختیار امور خیریه قرار داده است. به جرات می توانم بگویم سازمان بهزیستی که میلیاردها تومان بودجه دریافت می کند نیز این کار را انجام نمی دهد.
*** چرایی وجود موانع پیش روی سازمان های مردم نهاد در ایران
با توجه به گله هایی که از سوی سازمان های مردم نهاد در خصوص موانع دولتی در مسیر فعالیت اینگونه سازمان ها مطرح است، بررسی چرایی وجود این موانع از اهمیت ویژه یی برخوردار است.
از این رو پژوهشگر ایرنا چرایی موانع موجود را از کارشناسان جویا شد.
سعید معیدفر در ارتباط با دلایل وجود برخی موانع دولتی در مسیر فعالیت سازمان های مردم نهاد در کشور اینگونه توضیح داد: دلیل این موضوع نبود درک صحیح از ماهیت جامعه است. متاسفانه امروز بعضی دیدگاه ها در برخی حکومت ها وجود دارد که بر مبنای آن، جدا افتادگی انسان ها از یکدیگر عامل بقا و استحکام حکومت به شمار می رود.
استاد بازنشسته ی دانشگاه تهران افزود: چنین حکومت هایی فقط خانواده را به عنوان تنها نهاد اجتماعی به رسمیت می شناسند؛ آن هم فقط به این دلیل که در آن توالد و تناسل اتفاق می افتد، اما حاضر نیستند بپذیرند که انسان ها نیاز به زیست مشترک دارند و قبل از تامین آب و برق و امنیت شان باید بتوانیم احساس با هم بودن را در آنها زنده کنیم و به آنها فرصت دهیم به غیر از خانواده در عرصه های دیگر از جمله نهادهای علمی، هنری، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و خیریه نیز یکدیگر را پیدا کنند و با هم ارتباط داشته باشند.
معیدفر در ادامه خاطر نشان کرد: شاید برخی بی دلیل احساس خطر می کنند و فکر می کنند که بیشتر بودن افراد با هم ممکن است به تولید مزاحمت منجر شود. این یک تصور و احساس است ولی به نظر من چنین تصور و احساسی اشتباه است و اگر با این احساس با جامعه برخورد شود، جامعه دچار بیگانگی و انفصال بیشتر می شود و در نهایت امکان فروپاشی اجتماعی وجود دارد.
خسرو منصوریان نیز در این زمینه معتقد است: این همراهی نکردن دولت به این دلیل است که برخی فکر می کنند بعضی از نهادها و سازمان های مردم نهاد متخلفند و خودی نیستند.
به گفته ی وی، بر همین مبنا سازمان های مردم نهادی که کارکردی حمایتی دارند، پولی از دولت دریافت نمی کنند، جبهه گیری سیاسی ندارند و پیاده کننده ی منویات دولت هم نیستند با مشکل روبرو می شوند؛ زیرا در این شرایط برخی مسوولان اینگونه می اندیشند که هر کس از ما نیست پس بر ماست. از اینرو بهترین کار این است که دولت نهادی را که نمی خواهد فعالیت داشته باشد، جاسوس غرب بنامد.
*** دورنمای تضعیف سازمان های مردم نهاد در کشور
از آنجا که همواره در بحث ها و نوشته های جامعه شناسی بویژه معاصر بر نقش سازمان های مردم نهاد تاکید شده است، به نظر می رسد نبود این سازمان ها یا کارکرد ضعیف آنها در یک جامعه می تواند نتایج نامطلوبی را برای آن جامعه به دنبال داشته باشد.
سعید معیدفر در زمینه ی دورنمای ادامه ی ناکارآمدی سازمان های مردم نهاد در کشور با تاکید بر اینکه بدون وجود نهادهای مدنی جامعه مرده است، اعتقاد دارد: دورنمای این وضعیت روزی است که ما با انبوهی از فساد، سوء مدیریت و انبوهی از کارایی پایین نظام اداری رو به رو شویم.
وی در این ارتباط افزود: آن زمان است که جامعه دچار بحران های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می شود؛ شرایطی که جامعه شناسان از آن به عنوان نشانه های فروپاشی اجتماعی یاد می کنند. در چنین شرایطی انسان ها هیچ احساسی به کشور، جامعه و همنوعان خود نخواهند داشت و فقط خانواده برایشان مهم است. اگر چه خانواده هم نمی تواند از این بحران به دور باشد؛ چرا که هم اکنون آثار این بحران را در خانواده نیز شاهدیم.
بنیانگذار انجمن احیای ارزش و انجمن حمایت از کودکان و نوجوانان توان یاب نیز در ادامه ی گفت و گوی خود با ایرنا، نتایج بی توجهی به سازمان های مردم نهاد را اینگونه توصیف کرد: در صورت ادامه ی این روند، معضل های اجتماعی از آن چیزی که هست نیز بدتر خواهد شد. اکنون تجلی بی توجهی به سازمان هایی را که مردم اداره می کنند، می توان در جامعه به وضوح دید. وجود اماکنی مانند دروازه غار و انسان هایی که در آن خرید و فروش می شوند، کاهش سن روسپیگری به زیر سن چهارده سال، وجود چند میلیون نفر معتاد به مواد مخدر، بیداد مصرف شیشه در میان جوانان، افزایش مبتلایان به ایدز، افزایش نرخ طلاق، زورگیری و سرقت همگی از نتایج اهمیت ندادن به نقش کمک دهنده و یاری رسان سازمان های مردم نهاد در کشور است.
*** چه باید کرد؟
در شرایطی که انتقادهای بسیاری نسبت به عملکرد مسوولان در قبال سازمان های مردم نهاد مطرح است و به گفته ی کارشناسان اجتماعی و نمایندگان سازمان های مردم نهاد در کشور، این سازمان ها در مسیر فعالیت های خود با چالش های زیادی دست و پنجه نرم می کنند، این پرسش مطرح است که برای بهبود این شرایط چه اقدام هایی را می توان انجام داد؟
سعید معیدفر راهکار بهبود این شرایط را در تغییر ذهنیت حکومت گران می داند.
به گفته ی وی باید برای حکومتگران روشن ساخت که اگر انسان ها با هم باشند و احساس با هم بودن کنند، شاید به کمترین چیزها در زندگی قناعت کنند. در گذشته افراد اگرچه به لحاظ امکانات رفاهی در سطح پایین تری از امروز قرار داشتند، اما شادتر بودند؛ زیرا با هم بودند و این موضوع به آنها شادی و انرژی می بخشید.
خسرو منصوریان اما اعتماد به مردم را مهمترین راهکار می داند. وی در این زمینه به پژوهشگر ایرنا گفت: باور و اعتماد به مردم باید عملی و نه در حد وعده و صحبت باشد. صادقانه بگویم ما مردم خیلی خوبی داریم اگر خوب نبودند تا این میزان کمک های بی دریغ نمی کردند. فقط در سازمان ما پرداخت ها به گونه یی است که در یک تجارتخانه انجام می شود. این پول ها را مردم می دهند.
منصوریان در ادامه خاطر نشان کرد: حالا که مردم ما تا این اندازه خوبند و برای کمک به هم نوعان خود همواره پیشقدم هستند، بهتر است که دولت و مسوولان نیز کمک کنند و همزمان حواس خود را نیز خوب جمع کنند. باید به مردم اعتماد کنیم و فرصت دهیم زیرا این بار، باری نیست که فقط دولت بتواند بردارد. نه دولت ما بلکه هیچ دولتی نمی تواند از پس حل تمامی مشکل های جامعه برآید.
*** جمع بندی
جامعه ی مدنی مفهومی است که بازگو کننده ی اهمیت نقش شهروندان در یک حکومت است. اگر چه به دلیل پیچیدگی های سیاسی و فلسفی این مفهوم می توان گفت اندیشمندان هنوز نتوانسته اند به تعریفی جامع و یکدست از آن برسند؛ اما در بیانی ساده، جامعه ی مدنی را می توان به عنوان جمعی از انسان ها دانست که با یکدیگر در ارتباط معنادار هستند و میان آنها کنش متقابل وجود دارد.
این ارتباط معنادار و کنش متقابل افراد می تواند در نهادهای مدنی و سازمان های غیر دولتی و مردم نهاد (NGO) نمود پیدا کند؛ سازمان هایی که افراد جامعه با عضویت داوطلبانه در آنها می کوشند گام های موثری در مسیر حل معضل های موجود در بستر جامعه بردارند.
بسیاری نهادهای مدنی را از ملزوم های جوامع امروزی و از جمله نمادهای اصلی حکومت های دموکراتیک و مردم سالار می دانند که اگر چه می توانند همگام با دولت به فعالیت های اجتماعی، فرهنگی، هنری، مذهبی، حمایتی و حتی اقتصادی و سیاسی بپردازند، اما فعالیت این سازمان ها به معنای محدود یا خنثی شدن قدرت حکومت نیست.
از آنجا که در فرهنگ اسلامی نیز بر پایه ی اصل شورا بر خرد جمعی اهمیت داده شده است، شایسته است در جوامع اسلامی بر این خرد جمعی که سازمان های مردم نهاد می توانند از تجلیات آن محسوب شوند، ارج نهاده شود.
حمایت از سازمان های مردم نهاد و غیر دولتی برای انجام فعالیت های آزادانه ی مفید و ایجاد بسترهای لازم برای ادامه ی حیات موسسه ها و سازمان های غیر دولتی در زمینه های مختلف از جمله بهداشت و درمان، اعتیاد، محیط زیست و … نه تنها به کاهش بار سنگینی که بر دوش دولت ها برای اداره ی جامعه است، منجر خواهد شد، همزمان به حل معضل های اجتماعی نیز کمک خواهد کرد.
*گزارش و گفت و گو از: مهتاب افشین نسب(گروه پژوهش های خبری)
تاریخ خبر: 1393/1/28